Proces kanoniczny o stwierdzenie nieważności małżeństwa istotnie różni się od procesu cywilnego i ma z nim niewiele wspólnego. Podstawą do unieważnienia małżeństwa jest wykazanie istnienia przynajmniej jednej z przesłanek wyrażonych w kanonach lub 1095-1107 prawa kanonicznego, które stanowią grupę najczęściej powoływanych w skargach. Istnieją jednak jeszcze tzw. przeszkody małżeńskie, które nie pozwalają na ważne zawarcie związku małżeńskiego oraz brak dotyczący formy kanonicznej, który występuje najrzadziej jako przesłanka do stwierdzenia nieważności małżeństwa.

Kancelaria udziela pomocy prawnej w zakresie sformułowania skargi powodowej o orzeczenie nieważności małżeństwa do sądu kościelnego i pomaga na każdym etapie postępowania sądowego.

Małżeństwo może zostać uznane za nieważnie zawarte na skutek następujących wad zgody małżeńskiej:

1. Niezdolność do wyrażenia woli o wstąpieniu w związek małżeński

a. Brak dostatecznego używania rozumu

Przesłanka ta wiąże się głównie z chorobą umysłową lub niedorozwojem umysłowym małżonka. Dotyczy ona również sytuacji, w której małżonek składający przysięgę małżeńską znajdował się np. w stanie upojenia alkoholowego czy był pod wpływem narkotyków. Schorzenia natury psychicznej czy też znajdowanie się pod wpływem środków odurzających w chwili oświadczenia woli o wstąpieniu w związek małżeński, mogą stanowić przesłankę do stwierdzenia, że małżeństwo było nieważnie zawarte gdy pod ich wpływem małżonek nie rozumie natury małżeństwa lub też nie zdaje sobie sprawy z czynności którą właśnie dokonuje. Istotnym i decydującym środkiem dowodowych będą w tym przypadku biegli psychologowie i psychiatrzy oraz świadkowie, którzy potwierdzą, że w chwili zawarcia małżeństwa małżonek cierpiał na chorobę psychiczną lub niedorozwój umysłowy lub też znajdował się pod wpływem środków odurzających.

b. Brak rozeznania co do istotnych praw i obowiązków małżeńskich

Oznacza ona, że małżonek rozumie naturę małżeństwa i wie jakie wiążą się z nim istotne prawa i obowiązki małżeńskie. Nie rozumie jednak doniosłości tych praw i obowiązków, przez co nie przywiązuje do nich żadnego znaczenia. I tak małżonek postępując lekkomyślnie, niedojrzale czy niemoralnie, nie udziela wsparcia i pomocy żonie, nie dba o potrzeby małżeństwa i jego dobro czy prowadzi rozwiązły tryb życia, stosuje przemoc.

c. Niezdolność do przyjęcia istotnych obowiązków małżeńskich z przyczyn natury psychicznej

Dotyczy ona sytuacji, w której małżonek rozumie naturę małżeństwa oraz zdaje sobie sprawę z doniosłości istotnych praw i obowiązków małżeńskich. Jednak z przyczyn natury psychicznej małżonek nie może zrealizować istotnych zobowiązań małżeńskich. Przyczynami takimi mogą być np.: homoseksualizm, seksoholizm, nimfomania, niedojrzałość emocjonalna, masochizm, sadyzm, depresja lękowa.

2. Brak podstawowej wiedzy, co do natury małżeństwa

Nieważne będzie małżeństwo, gdy małżonek nie ma podstawowej wiedzy na temat małżeństwa, tzn. że jest ono trwałą wspólnotą zawiązaną przez mężczyznę i kobietę, skierowaną do zrodzenia potomstwa w wyniku współżycia seksualnego.

3. Błąd

a. Co do tożsamości

Oznacza, że małżonek jest w błędnym przekonaniu, że zawiera małżeństwa z konkretną osobą, wobec której złożył przysięgę małżeńską, a w rzeczywistości ta osoba jest kimś innym (błąd co do tożsamości fizycznej osoby).

b. Co do przymiotu osoby poślubianej

Dotyczy np. sytuacji w której mąż był przekonany, że jego żona jest osobą zdolną zrodzić potomstwo, podczas gdy następnie okazuje się, że został wprowadzony w błąd, gdyż kobieta, którą poślubił jest w rzeczywistości bezpłodna, o czym wiedziała w chwili zaślubin. Błąd co do przymiotu osoby może też dotyczyć np. jej stanu majątkowego, wieku czy religii. Oznacza, że gdyby nupturient znał rzeczywisty stan faktyczny, nie podjąłby decyzji o wstąpieniu w związek małżeński.

4. Zgoda pozorna:

Ma miejsce wtedy, gdy małżonek wyraża zgodę na zawarcie małżeństwa jedynie zewnętrznie, tzn. wypowiada przysięgę małżeńską ale wewnętrznie nie chce małżeństwa. Może zdarzyć się też, że małżonek chce małżeństwa lecz jednocześnie wyklucza jakiś istotny element małżeństwa lub jego przymiot np. sakramentalność, dobro wspólne małżonków czy też zrodzenie dzieci.

5. Zgoda warunkowa

Jak sama nazwa tej przesłanki mówi małżonek, który zgodził się na małżeństwo pod jakimś warunkiem, nieważnie wyraził sakramentalne „tak”. Warunek oznacza jakąś okoliczność, która w chwili wyrażenia zgody na małżeństwo jest niepewna i która ma spełnić się w przyszłości.

6. Przymus

Małżonek zawiera małżeństwo pod przymusem wtedy, gdy nie kieruje się swobodą działania w wyrażeniu decyzji o wstąpieniu w związek małżeński. Często osoba taka zawiera małżeństwo pod wpływem oczekiwań rodziców lub też innych ważnych dla niego osób, będąc wręcz od tych osób uzależnioną. Powodem przymusu mogą być też groźby lub nękanie, naleganie czy też molestowanie małżonka, który pod ich wpływem decyduje się na zawarcie małżeństwa. Możliwy jest też przymus fizyczny, czyli taki który zaistniał pod wpływem przemocy z zewnątrz.

7. Bojaźń

Bojaźń zaś oznacza, że małżonek wstępuje w związek małżeński, gdyż jest to jedyna droga aby uniknąć niebezpieczeństwa. Co istotne, bojaźń musi wynikać z działania drugiego człowieka.

Przeszkody małżeńskie (impedimenta matrimonii), które nie pozwalają na ważne zawarcie małżeństwa są następujące:

1. Przeszkoda wieku – nie wolno zawrzeć małżeństwa mężczyźnie, który nie ukończył 16 lat i kobiecie, która nie ukończyła 14 lat.

2. Przeszkoda węzła małżeńskiego – nie może ważnie zawrzeć małżeństwa ten, kto pozostaje w poprzednim związku małżeńskim.

3. Przeszkoda niemocy płciowej – gdy przynajmniej jedna osoba jest niezdolna do współżycia seksualnego.

4. Przeszkoda święceń – nie może zawrzeć małżeństwa, kto przyjął święcenia.

5. Przeszkoda ślubu czystości – nie może zawrzeć małżeństwa osoba, która złożyła wieczyste śluby czystości w instytucie zakonnym.

6. Przeszkoda uprowadzenia – małżeństwo jest nieważne, gdy mężczyzna uprowadza kobietę i przetrzymuje ją w celu zawarcia z nią małżeństwa.

7. Przeszkoda różnej religii – małżeństwo jest nieważne, kiedy zawarły je osoby o różnej religii.

8. Przeszkoda występku – inaczej małżonkobójstwo, jeżeli ktoś ze względu na zawarcie małżeństwa zadaje śmierć swojemu małżonkowi bądź małżonkowi osoby, którą zamierza poślubić.

9. Przeszkoda pokrewieństwa – dotyczy pokrewieństwa w linii prostej i w linii bocznej do IV stopnia. Pokrewieństwo w linii bocznej III i IV stopnia podlega jednak dyspensie.

10. Przeszkoda powinowactwa – dotyczy zakazu zawierania małżeństwa z krewnymi małżonka w linii prostej i w linii bocznej do II stopnia.

11. Przeszkoda przyzwoitości publicznej – powstaje z nieważnego małżeństwa po rozpoczęciu wspólnego życia lub z notorycznego lub publicznego konkubinatu.

12. Przeszkoda pokrewieństwa prawnego – dotyczy małżeństwa osoby przysposobionej z przysposabiającym lub przysposobionego z dziećmi przysposabiającego.

* Źródło: Prawo kanoniczne według kodeksu Jana Pawła II, Tom III, Ks. Tadeusz Pawluk, Prawo małżeńskie, Warmińskie Wydawnictwo Diecezjalne, Olsztyn 1996 r.